Vergeefs óf stimulerend protest?
Documenten als basis voor kunst
Van de tien anti-atoombomstukken die tussen 1945 en 1965 in Nederland gespeeld zijn is 'De zaak J.Robert Oppenheimer' (hierna 'Opp') het meest bekend. De auteur, Reiner Kipphardt (1922-1982), die zijn beroep van arts inruilde voor dat van dramaturg en schrijver voerde met 'Opp' het zo genoemde 'documentair drama' in. Hij ontleende zijn stof aan wetenschappelijk materiaal en/of vastgelegde ervaringen, interviews en dagboeken. Doel daarbij was kunst te scheppen.Kipphardts voornaamste bron was het 3000 pagina's omvattende protocol van het onderzoek naar de loyaliteit van de natuurwetenschapper J.Robert Oppenheimer. Deze atoomgeleerde, Amerikaan van Joods-Duitse afkomst, had zich jarenlang gewijd aan zuiver wetenschappelijk onderzoek. Aanvankelijk had hij geen belangstelling voor het wereldgebeuren. Een communistische vriendin stimuleerde hem kennis te nemen van de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie, Duitsland en Spanje. Hij verwierf daarmee een linkse signatuur en de naam 'fellow traveller'. Toen Amerika deelnam aan de oorlog verbrak hij de banden met de communisten en andere linkse groeperingen, nam als directeur van Los Alamos deel aan het atoomonderzoek, maar werd overweldigd door de eerste atoombomtest en de bommen op Hiroshima en Nagasaki. Als in 1949 de internationale onderhandelingen over het openbaar maken van het militaire atoomenergie-onderzoek mislukt zijn, adviseert hij negatief over het grootscheepse programma van de H-bom. Dan wordt hij in het door McCarthy beheerste politieke klimaat ervan verdacht een Russische spion te zijn. Hij wordt dan voor de keus gesteld af te treden of een onderzoek te ondergaan. Hij kiest voor het laatste. Dit begon op 12 april 1954.
Een documentair drama
'De zaak J.Robert Oppenheimer' is een documentair drama over dit proces, dat om het binnen een bepaalde tijd te kunnen spelen enige aanpassingen vereiste. In plaats van veertig verschenen er zes getuigen: drie tegen en drie vóór Oppenheimer. De toespraken moesten worden verkort, maar zodanig dat zin en betekenis behouden bleven. Geprojecteerde teksten, films en foto's dienden als bewijzen en verhoogden de theatrale spanning. De acteurs moesten zich met al hun talenten inzetten. Het is in Nederland het gezelschap Ensemble onder regie van Karl Guttmann, gelukt een objectieve en toch adembenemende weergave van de verschillende standpunten te geven. In de epiloog, die als katharsis (zuivering) gold, maakte Oppenheimers visie grote indruk.
De voorstelling
De plaats en de omgeving waarin Oppenheimer ondervraagd wordt verschilt van land tot land. In Nederland zit hij eenzaam, vóór zijn gehoor, op een houten stoel. Hij spreekt meestal rustig, tenzij hij, zoals met betrekking tot de communistische vriendin, woedend opstuift en een pijp opsteekt. Hij kan verbitterd reageren, bijvoorbeeld met: 'Wij wetenschapsmensen hebben in deze tijd de grenzen van de vermetelheid bereikt. We hebben de zonde leren kennen'.Het 'verhoor', afgenomen door de tegenstanders van Oppenheimer - richt zich vooral op zijn linkse achtergronden als fellow traveller, die de atoomgeheimen aan de Russen zou hebben doorgespeeld. Als Teller (voorstander van kernwapens en de H-bom) hem ervan beschuldigt atoomgeheimen met betrekking tot de H-Superbom aan de Russen te hebben doorgespeeld, roept Oppenheimer woedend uit: 'Het is niet de schuld van de natuurkundigen dat geniale ideeën tegenwoordig tot bommem leiden'. De vraag of de wetenschap onderworpen mag worden aan de eisen van politici en militairen is nog steeds nijpend actueel!
Oppenheimer bekent beschaamd aan het urgentieprogramma voor de waterstofbom te hebben meegewerkt. De toeschouwers worden voor grote vragen gesteld: Hebben de tegenstanders van Oppenheimer gelijk als zij vinden dat Oppenheimer het landsbelang beschadigd heeft en dat hij niet langer aanspraak kan maken op onvoorwaardelijk vertrouwen? Of dat hij zich te vaak aangepast heeft aan geweldstheorieën? Is hij in de val gelopen en waarom gingen zijn ogen te laat open? Hoe reageren geleerden en andere mensen in de huidige situatie?
Spreekt Oppenheimer ook namens velen (en ons) als hij na zijn slotrede uitroept: 'Wij hebben het werk van de duivel gedaan...'
Is 'Oppenheimer' nog actueel?
Deze vraag stelde ik aan Prof.dr. J.Niezing, die als hoogleraar aan het polemologisch centrum van de Vrije Universiteit in Brussel talrijke studies, boeken en voordrachten op zijn naam heeft staan en nog actief is met 'Sociale verdediging als logisch Allernatief'. Er zijn in Amerika en Rusland tienduizenden kernwapens, vele malen meer en sterker dan tijdens de jaren zestig met zijn anti-atoombewegingen. Het Nieuwe China, dat al net zoveel atoombommen heeft als Frankrijk en Engeland, breidt zijn intercontinentale raketten uit. De grote mogendheden antwoorden met het ruimteschild. Er worden al maar door nieuwe kernwapens ontworpen. 'Oppenheimer' stimuleert ons met de strijd daartegen door te gaan en niet langer het werk van de duivel te doen of toe te laten.Els Wiertz-Boudewijn (Gendt)